نگاهی به نخستین فرهنگ جامع زبان فارسی | آیا لغت‌نامه دهخدا به ویرایش نیاز دارد؟

شهرآرانیوز؛ فرهنگ نامه‌ها و لغت نامه‌ها نیاز جدی هر زبانی است و لغت نامۀ دهخدا مهم ترین، مشهورترین و بزرگ‌ترین فرهنگ فارسی است که تدوین آن صد و اندی سال پیش (۱۲۹۵ – ۱۲۹۷) در ذهن علی اکبر دهخدا نقش بست. فرهنگ‌ها هرکدام با رویکرد و سبکی مشخص تدوین می‌شوند که در این میان، فرهنگ بزرگ و ماندگار دهخدا در جای خود هنوز بی نظیر است و بی بدیل.

زمانی که تصمیم دهخدا برای آغاز به کار این فرهنگ جدی شد، دوستان و استادانی بزرگ به کمک او شتافتند؛ کسانی مانند احمد بهمنیار، جلال الدین همایی، پرویز ناتل خانلری و محمدتقی مدرس رضوی. شاهکار دهخدا فقط یک لغت نامۀ صرف نیست، بلکه عبارت است از لغت با معنا و شاهد مثال‌هایی از متون نظم و نثر. شاهد مثال‌های این اثر ارزشمند خود منبعی سرشار از آثار گذشتگان است.

علامه محمد قزوینی هنگام برشمردن ارزش کار دهخدا یکی از ویژگی‌های بی مانند لغت نامه را این گونه بیان کرده است: «این فرهنگ عظیم الحجم جلیل الشأن علاوه بر جنبه فرهنگی و لغوی خود مجموعه بسیار گران بهایی خواهد بود از قریب دویست هزار (الی دویست و پنجاه هزار) بیت شعر از بهترین شعرای زبان فارسی از اقدم ازمنۀ بعد از اسلام تا کنون.»

در ۱۳۱۸ بخشی از لغت نامه شامل حرف «آ» و بخشی از «الف» در ۴۸۶ صفحه منتشر شد. پس از چند سال کندی کار، استادان صاحب نام دیگری همچون ذبیح ا... صفا، عبدالحمید اعظم زنگنه، خانبابا بیانی، غلامحسین صدیقی، سید محمد دبیرسیاقی، محمدجواد مشکور و محمد معین هم به جمع اضافه شدند. محمد پروین گنابادی و سیدجعفر شهیدی از دیگر کسانی بودند که به این جمع پیوستند. لغت نامۀ دهخدا بار اول در ۲۶۴۷۵ صفحۀ سه ستونی با قطع رحلی، در ۲۲۲ جزوه یا مجلد منتشر و در پنجاه جلد صحافی شده است. مدخل‌های این کتاب عظیم به ۳۴۳۴۶۶ عنوان می‌رسد که حدود نیمی از آن‌ها اعلام تاریخی و جغرافیایی است.

فرهنگ دهخدا مقدمۀ ارزشمندی هم دارد با قلم افرادی چون: علی اکبر سیاسی، احسان یارشاطر، محمد پروین گنابادی، محمد معین، ابراهیم پورداوود، سعید نفیسی، غلامعلی رعدی آذرخشی، عیسی صدیق، جلال الدین همایی، احمد بهمنیار، عبدالعلی طاعتی، صادق کیا، علی اصغر حکمت، سید محمد داعی الاسلام، سید جعفر شهیدی، سلطانعلی سلطانی، علینقی منزوی، ایرج افشار، سید حسن تقی زاده و علی اکبر دهخدا.

در ۱۳۶۹ حروف نگاری رایانه‌ای شد و با ویرایش و بازبینی در ۱۳۷۳ در ۱۵ جلد منتشر شد. چاپ دوم رایانه‌ای در ۱۳۷۷ با ویرایش جدید در ۱۶ جلد به چاپ رسید. در ۱۳۷۹ لوح فشردۀ لغت نامۀ دهخدا در قالب نرم افزاری با توانایی جست وجو‌های گوناگون روانۀ بازار شد که تاکنون چندین روایت از آن منتشر شده است و در مردادماه ۱۳۹۹ نسخۀ برخط (آنلاین) آن روی وبگاه مؤسسه لغت نامه دهخدا و مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی بارگذاری شد.

ویرایش‌های بعدی لغت نامه

معمولاً فرهنگ‌های دیگر زبان‌ها به ضرورت هر چند سال یک بار ویرایش می‌شوند. این ویرایش‌ها به هر دلیل درباره فرهنگ‌های زبان فارسی کمتر جدی گرفته می‌شود. توجه به ضرورت ویرایش لغت نامۀ دهخدا چند بار مطرح شده است و از جمله آرش امرایی در فصلنامه نقد کتاب ادبیات و هنر در سال ۹۵ از ضرورت ویرایش این فرهنگ نوشت.

فرهاد قربان زاده (زبان شناس) هم چندی پیش این پیشنهاد را مطرح کرد و نوشت: لغت نامه دهخدا با همه ارجمندی اش، نیازمند ویرایش است. پیشینیان این اثر سترگ را برای ما به یادگار گذاشته اند و بر ماست که با ویرایش آن، اثری شایسته‌تر برای آیندگان به جا بگذاریم.
گذشته از این به گفتۀ اکرم سلطانی، سرپرست بخش تألیف لغت نامه (در همایش «فرهنگ نویسی و ویرایش» در شهریور ۹۶) تجدید چاپ دورۀ ۵۰ جلدی لغت نامه دهخدا در اواخر دهه ۱۳۶۰ اتفاق افتاد و استادانی، چون دکتر شهیدی و دکتر ستوده معتقد بودند نباید در نوشته‌های دهخدا دخالت کرد.

سلطانی از نمونه خوانی‌های چندین و چندباره لغت نامه گفت که در حین نمونه خوانی گاه متوجه خطا‌هایی می‌شدند و گزارش آن را به دکتر شهیدی می‌دادند؛ اما قرار بود دخل وتصرفی در متن نشود، تا آنکه حتی اغلاطی در آیات یا سوره‌های قرآن یا شمارۀ آن‌ها یافته شد و وقتی دکتر شهیدی اصلاح آن را جایز دانست، امکان اصلاح دیگر خطا‌ها صادر شد، بنابراین در حین نمونه خوانی اگر جمله‌ای گنگ یا نامفهوم، شاهدی نامرتبط با معنی، خطایی املایی مشاهده می‌شد، با نظارت دکتر شهیدی و دکتر ستوده آن‌ها را اصلاح می‌کردند. سلطانی به اهمیت ویرایش فرهنگ‌ها و ویرایش لغت نامه دهخدا اشاره کرد، اما گفت که این موضوع نیازمند بودجۀ فراوان و زحمات بسیاری است.

بهروز صفرزاده (فرهنگ نویس، ویراستار و عضو مؤسسه لغت نامه دهخدا) نیز معتقد است هیچ فرهنگی خالی از خطا و اشتباه نیست و البته در حجم وسیعی که لغت نامه دهخدا دارد میزان غلط‌های آن قابل چشم پوشی است و آن طور که برخی مدعی شده اند، لغت نامۀ دهخدا خطا‌های زیادی ندارد. در موارد بسیاری، هنگام نمونه خوانی خطا‌هایی در تعریف دستوری واژگان، فارسی یا عربی بودن آن ها، شواهد و اشعار یافته می‌شد که تا حد امکان این موارد برطرف شد، با این حال دقت و شمّ زبانی و توانایی و تسلط ویراستارِ فرهنگ بر متون کهن و اصول و روش‌های فرهنگ نویسی مهم است.

در هر صورت، گذشته از آنچه دیگران در ضرورت ویرایش بدان پرداخته اند، به نظر می‌رسد با توجه به سبک نگارش در روزگار پس از دهخدا و به ویژه در حوزۀ رسم الخط و فاصله گذاری، شاید بتوان با نظارت استادان و افرادی از فرهنگستان زبان و ادب فارسی این اثر ارزشمند را به روز کرد. اگر چنین نگاهی ضروری به نظر نرسد و همان رسم الخط اصلی مبنا قرار گیرد، باید در مراجعه به آن ویژگی زمانی و زبانی و نگارشی آن را هم مدنظر قرار داد و در کنار آن برای توجه به رسم الخط کلمه‌ها و ترکیبات، «فرهنگ سخن» مبنا را قرار گیرد.